درس های خارج فقه کتاب القضاء - 1

درس های خارج فقه حضرت آية الله العظمى فاضل لنكرانى قدس سره
بحث قضاء

درس-گفتار یکم

تقریرات درس های خارج فقه استاد فقیدم

حضرت آیة الله العظمی فاضل لنکرانی (قدّس سرّه)

تقریر و تعلیق: هنرور شجاعی

‏1. پيش درآمدى بر آغاز سال تحصيلى

‏بحمد الله، خداوند عنايت كرد كه كتاب الحج را تمام كرديم، البته يكى دو فصل كوچكش ماند كه ما هم در نوشته ملحق كرديم و به عنوان جزء پنجم، آخرين جلد كتاب حج، تحت طبع است (*). از طرفى هم در اين ساليان دراز كه اين توفيق نصيب همه ی ما شد، معلوم شد كه دامنه ی فقه شيعه چقدر وسعت دارد كه اگر انسان بخواهد تنها كتاب الحجّ را بررسى كند، تقريباً هفت، هشت سال يا بيشتر وقت لازم دارد و تازه به قول صاحب جواهر(قدس سره) معلوم هم نيست كه ما همه ی مسائل حج را توانسته باشيم بررسى كنيم. چون مسائل حج به تعبير ايشان أجلّ من ان تستقصى‏ است و روايت صحيحه‏اى هم هست كه به عنوان تأييد اين مطلب ذكر مى‏فرمايند.

هنرور: * (تفصيل الشريعة في شرح تحرير الوسيلة الحج 1 ، تفصيل الشريعة في شرح تحرير الوسيلة الحج 2 ، تفصيل الشريعة في شرح تحرير الوسيلة الحج 3 ،تفصيل الشريعة في شرح تحرير الوسيلة الحج 4 ، تفصيل الشريعة في شرح تحرير الوسيلة الحج 5 )

1-1. تحليلى پيرامون شرائط حاكم بر حوزه ی علميه پيش از انقلاب‏

ما اين حوزه ی علمیه را تشبيه به يك اقيانوس مى‏كنيم كه بحمدالله همه چيز در آن فراوان است و اين نعمت را بايد واقعاً قدردانى كرد، بحمدالله اجتماع زيادى در اين حوزه هست، شرايط هم مساعد با اين حوزه است.

زمان هاى عجيب و غريبى بر اين حوزه گذشته است. نظام و حكومت هم با آن موافق نبوده است. قبلا همه ی اين قسمت رودخانه باغات بود و فضلا و اهل علم مجبور بودند كه از همين مدرسه ی فيضيه روزها خودشان را در اين باغات مخفى كنند و شب ها براى خواب به مدرسه ی فيضيه برگردند. شرايط بدى بود، ولى حالا بحمد الله شرايط مساعد است، نظام، نظام اسلامى است، مسؤولين رده بالاى جمهورى اسلامى، از روحانيون و معمّمين هستند و نسبت به حوزه‏ها، نه تنها نظر موافق دارند، بلكه نظر عنايت و مساعدت دارند، اين نعمت ها را بايد تقدير و تشكر كنيم. مخصوصاً بايد به زمان سابق توجه داشت كه تا همين اواخر، قبل از پيروزى انقلاب، شايد چهار سال دربِ مدرسه ی فيضيه بسته بود، به طورى كه من يك وقت حساب كردم، ديدم خودم شايد پنج سال مدرسه ی فيضيه را نديده‏ام.

آن وقت آنها تصميماتى داشتند، مى‏خواستند مدرسه ی فيضيه را كه از بيوت آستانه هم هست، تبدیل به مقبره ای كنند و قبور را آنجا قرار بدهند، مثل اين دو صحنى كه اينجا وجود دارد، براى اينكه پايگاه روحانيت را به طور كلى مضمحل كنند، ولى از همين مدرسه ی فيضيّه كسى به نام امام خمينى (قدس سره) برخاست و نظام اينها را از بين برد و حاكميت را براى نظام اسلامى بحمد الله فراهم كرد. تنها نظام شيعى در دنيا كه هم مطابقِ با واقع است و هم دروغ نمى‏گويد، همين نظام اسلامى است، والاّ مى‏بينيد كه خيلى از اين ممالك اسلامى، اصلاً رؤسايشان معلوم نيست كه مسلمان باشند، ولى بحمد الله نظام اسلامى، نظام شيعى، روحانيت، علماى شيعه، شخصيت هاى علمى شيعه، اينها همه نعمت هايى است كه خدا به ما عنايت كرده است و ما در پرتو اين نعمت ها هر چه بيشتر و بهتر بايد استفاده كنيم و درس بخوانيم.

2- 1 . اهتمام به تربيت اسلام شناس در پرتو تحمّل سختي ها

درس خواندن هم مطلبى نيست كه كسى خيال كند كه احتياج به زحمت و رنج و مشقت ندارد. تاريخ علما و شخصيت هاى شيعه را ملاحظه كنيد كه چه رنج ها و زحمت ها، گرسنگى‏ها و بى‏خوابي ها و عدم امكانات در آن زمان بوده است. اكثر يا عموم برادران و خود ما اينطور هستيم كه كسى ما را وادار نكرده است كه وارد اين رشته بشويم، ما به اختيار خودمان اين رشته را انتخاب كرديم، به قول شما التزام به شى‏ء هم التزام به لوازمش است. روحانى مخصوصاً در اين زمان علاوه بر جهات تقوايى و معنوى، بايد سرمايه ی علمى فراوان داشته باشد. مى‏دانيد كه در اين زمان، مراكز علمى در ايران، در تمام جهان فراوان است، مطالعاتشان فراوان است، شبهاتشان فراوان است، اين شبهاتى را كه در باره ی اسلام و ابعاد مختلف آن دارند، چه كسى بايد جواب بدهد؟ جواب گوى اين شبهات بايد من و شما باشيم و از غير از حوزه‏هاى شيعه انتظار نيست، حتى از الازهرها هم انتظار نيست، من خودم الازهر رفته‏ام، مباحثاتى با بعضى از اساتيد آنجا داشته‏ام، سطح علمي شان را ملاحظه كرده‏ام، سطح علمي شان پايين است.

لذا حوزه‏هاى شيعه، خصوصاً شما كه در امّ الحوزات مشغول هستيد و به تعبير من بحمد الله يك اقيانوسى از علم و فضيلت و درس و بحث در حوزه ی قم وجود دارد، بايد آماده بشويد.

چاره‏اى نيست يا مى‏بايست كه وارد اين رشته نشويم يا حالا كه به اختيار خودمان وارد شديم، بايد نيازهاى اسلام را برطرف كنيم، بايد شبهات اسلام را جواب دهيم، اشكالاتى كه ديگران به اسلام مى‏كنند، ما جواب بدهيم و اين جواب ها نياز به سرمايه ی علمى دارد. همه ی ما بايد اسلام شناس باشيم، همه ی ما بايد پاسخ گوى مشكلات ديگران و شبهاتى كه در باره ی اسلام دارند، باشيم. شما ببينيد كه امام صادق (علیه السلام) از آن جوانى كه هنوز مو به صورتش خيلى روييده نبود، يعنىهشام بن حكم، به عنوان اينكه او متخصّص در علم امام شناسى بود، چقدر از او تجليل و تعريف مى‏كند، در مجالس در مقابل ديگران به او احترام مى‏كند، براى اينكه او در يك بُعدى از ابعاد تشيّع به نام امامت، خوب وارد بود، خوب مى‏توانست استدلال كند و جواب مخالفين امام صادق (علیه السلام) را بدهد.

1-3. حوزه ی علميّه و پاسخ گويى به شبهات‏

ما در زمانى قرار گرفته‏ايم كه دنيا در مقابل اسلام است، فضلاً عن التشيّع، ديگر تشيّع به طريق اولى. خود فِرَق مسلمين هم، بعضى‏ها با تشيّع مخالف هستند. من همين چند روزه يك نوشتجاتى از بعضى از اين وهابيين ديدم، يك تعبيراتى در باب تشيّع كرده بودند كه با اين تعبيرات، انسان واقعاً جا دارد كه گريه كند. اين ديدى است كه اينها نسبت به شيعه دارند، تا چه رسد به ديگرانى كه اصل اسلامش را قبول ندارند. بالاخره متوجه و مراقب باشيد، ما درست است كه در شرايط نظام اسلامى و حاكميّت اسلام در ايران قرار گرفته‏ايم، ولى بايد پاسخ گوى دنيا باشيم، ما بايد در مقابل سلمان رشديها بايستيم، سلمان رشدى كه ايرانى نبود، سلمان رشدى يك جوان هندى بود كه در انگلستان درس خوانده بود، انگليسى‏ها ديدند كه آمادگى در او وجود دارد، به او تزريق كردند، اينطورى كه خودش نوشته است كه اگر مثلاً مى‏خواهى ما امكانات در اختيارت قرار بدهيم، مقامت را بالا ببريم، حتى نوشته است كه سرفصل هاى كتاب مرا به من القاء كردند، اينطور كلاه سرش گذاشتند، او نمى‏بايست اين كار را بكند. از قبيل سلمان رشدي ها فراوان است، منتها حكم ارتداد صادر از امام (رحمة الله علیه) براى او مانع شد از اينكه ديگران بروز و ظهور كنند، والاّ بروز و ظهور مى‏كردند، حالا هم دست هاى سياست ضدّ اسلامى اينها را تقويت مى‏كند و ما بايد در مقابل اينها قيام كنيم، كسى نيست كه در مقابل سلمان رشدي ها بايستد و حرف هاى آنها را جواب دهد و كتاب هاى آنها را جواب دهد.

بالاخره شما متوجّه اوضاع باشيد، شرايط، شرايط بسيار سختى است، زندگى هم بسيار سخت است. در دنيا يا در ايران بالخصوص، تورّم هم خيلى زياد است، زندگى طلبگى مشكل است.

1-4. در انديشه ی آخرت

با اين شرايط سخت زندگى، بايد هر چه بيشتر از موقعيت زمان و درس و بحث و مطالعه و تدريس و نوشتن حداكثر استفاده را بكنيم و بدانيم كه اين ايام هم مى‏گذرد، بالاخره يك روزى مرگ سراغ همه ی ما خواهد آمد: كلّ نفس ذائقة الموت ( آل عمران /185) كه خداوند تعبير به ذائقه كرده است، يعنى آن قدر موت به او نزديك است و آن قدر در مقابل موت بايد آماده باشد، مثل اينكه انسان چيزى را مى‏چشد كه نه انسان را سير مى‏كند و نه انسان را گرسنه نگه مى‏دارد، موت هم همينطور است. دير يا زود سراغ من و شما خواهد آمد، چيزى هم كه براى من و شما مى‏ماند، همين زحماتى است كه در رابطه با اسلام و تأييد اسلام - ان شاء الله - از من و شما باقى مى‏ماند، اين به نفع آخرت ما - ان شاء الله - خواهد بود. لذا ما اين مسائل را خيلى سطحى نگيريم، درس و بحث ها و اين اشتغالات را يك امر جزئى و سطحى فرض نكنيم، اينها خيلى مهم است.

2. انتخاب كتاب القضاء و اهميت آن

2-1. سبب انتخاب كتاب القضا جهت بحث خارج فقه‏

بعداً به نظر ما رسيد كه چون كتاب هاى ديگر يا ابتلاى به آن كم است يا تدريس آنها بحمد الله در قم هست، لذا كتاب قضا را شروع كنيم. چيزى كه به نظر رسيد، اين بود كه براى جهاتى، كتاب القضاء را شروع كنيم:

يكى اينكه در اين روزها خيلى مورد ابتلاست و ديگرى اينكه آن روزهايى هم كه مورد ابتلا نبوده است، از روش علماى ما استفاده مى‏شود كه اهتمام عجيبى نسبت به قضا وشهادات داشتند. مثلاً از زمان صاحب جواهر - كه يك جلد از چهل و سه جلد جواهر، مربوط به قضا و شهادات است - به بعد، اهتمام خيلى شديدى به مسأله ی قضا پيدا شده است، به طورى كه مرحوم شيخ انصارى(قدس سره) كه بعد از صاحب جواهر مسأله ی حوزه‏ها و زمام حوزه ‏ها را در دست گرفته است - كتاب هاى شيخ (قدس سره) هم مثل رسائل و مكاسب معروف است - يك جلد كتاب در قضا و شهادات دارد و مرحوم حاج ملا على كَنى(قدس سره) شاگرد صاحب جواهر(قدس سره) هم يك جلد كتاب مفصّل دارد، از شاگردهاى مرحوم شيخ انصارى است، چون خود شيخ انصارى تدريس كرده است و چند تا از شاگردهاى او كه كتاب هايشان چاپ شده، در دست است. بعضى اشاره كرده‏اند به اينكه اين تقرير مرحوم شيخ است، مثل آخوند ملا حسين قلى همدانى درجزينى (قدس سره) كه معروف به عرفان و كشف و استاد عرفان بوده است و ما هيچ فكر نمى‏كرديم كه در فقه آن قدر مهارت داشته باشد. ايشان دو جلد كتاب قضاء را به عنوان تقريرات شيخ (قدس سره) نوشته است. مرحوم حاجميرزا حيبت الله رشتى(قدس سره) البته در كتاب ايشان اشاره‏اى نيست به اينكه تقريرات شيخ است، ولى ظاهر اين است كه تقريرات است و همينطور مرحوم حاج ميرزا حسين آشتيانى(قدس سره) صاحب كتاب بحرالفوائدى كه شرح رسائل است، يك كتاب مستقلّى هم در قضا دارد، ايشان هم اشاره نمى‏كند به اينكه تقريرات شيخ () است، ولى ظاهرش اين است كه مطالب، همان مطالب شيخ و استاد بزرگوار است، مرحوم آقا شيخ ضياءالدين عراقى(قدس سره) ايشان هم كتابى در قضا دارد، با اينكه خيلى مختصر است، ولى خيلى هم دقيق و پر استفاده است. همينطور ديگر متأخرين از ايشان، بعض الاعلام (قدس سره) در كتاب مبانى تكملة المنهاج هم مسأله ی قضا و شهادات مطرح است.

همينطور كتاب هاى ديگر مرحوم حاج سيد محمد كاظم يزدى، صاحب عروة، در تتمة العروة، كه جزء ثانى و ثالث عروة است و اتفاقاً تتمة العروة يك كتاب نيمه استدلالى است، آنجا هم يكى از بحث هايى كه عنوان مى‏كند، عبارت از كتاب القضاء است و تتمة العروة هم خيلى كتاب خوب و بسيار پر فايده‏اى است به لحاظ اينكه متعرض استدلال هم هست، ولو اينكه استدلالاتش كامل نيست، اما به صورت كتاب نيمه استدلالى مطرح است.

ما متنى را كه در اينجا داريم، مثل بحث هاى سابق، تحرير الوسيله یحضرت امام(رحمة الله علیه) است (**). ان شاء الله متن را عنوان مى‏كنيم و شرحش را آن مقدارى كه در توان ما باشد و خداوند اراده كرده باشد، خدمت شما عرض مى‏كنيم.

هنرور:**(دانلود کتاب تحرير الوسيله نوشته امام خميني در باب فقه: جلد1 ، جلد2 ، جلد3 ، جلد4 )

2-2. توضيحى ابتدایی پيرامون معناى قضا

در باب قضا، از نظر لغت مى‏گويند كه هم بالمدّ است و هم بالقصر، مثل كلمه بكاء، هم بكاء صحيح است، هم بكا صحيح است. ولى در بكاء، به لحاظ اينكه مراتب دارد، مى‏توانيم بگوييم: آنجايى كه با مدّ است، آن مراتب بالاتر را مى‏گويد، به لحاظ مطلبى كه در ادبيات است كه زيادة المبانى تدلّ على زيادة المعانى. بكاء آن مرتبه ی بالاتر را مى‏گويند؛ لكن در باب قضا، به لحاظ اصطلاحى‏اش كه - ان شاء الله - صحبت مى‏كنيم، مراتب تصوّر نمى‏شود. براى اينكه براى فصل خصومت مراتب تصوّر نمى‏شود. قضا از نظر لغت، غير از اصطلاح فقهى است. قضا از نظر لغت، معانى متعددى دارد. صاحب جواهر مى‏فرمايد كه شايد به ده معنا مى‏رسد، اتفاقاً در آيات قرآنيه هم در معانى مختلفه استعمال شده است. جايى به معناى حتميّت است، جاى ديگرى به معناى خلقتاست، جاى ديگرى به معناى امر است، مثل قضى‏ ربّك ألاّ تعبدوا إلاّ إيّاه ( اسراء/23) و جاى ديگرى با كلمه ی وطر - مفعولش وطر - آمده است، مثل داستان زيد كه خداوند در قرآن به پيغمبر مى‏فرمايد: فلمّا قضى زيدٌ منها وطراً زوّجناكها( احزاب/ 37). آيات ديگرى كلمه ی قضا دارد، مثل فقضاهنّ سبع سموات( فصلت / ) اى خلقهنّ يا در داستان موسى و شعيب (علیهما السلام) وقتى كه دخترهاى شعيب (علیه السلام) به پدرشان گفتند كه يك جوانى در سقى گوسفندان ما را كمك كرد، او را به عنوان اجير بياوريم، وقتى كه موسى(علیه السلام) پيش شعيب آمد و او ديد كه جوانى است كه از قيافه‏اش پيداست كه گويا زمينه ی رسالت در او هست، خيلى هم نيرومند است، شعيب (علیه السلام) به موسى(علیه السلام) گفت كه من يكى از اين دو دختر را مى‏خواهم به تو تزويج كنم، مهريه‏اش هم اين باشد كه هشت سال اجير من باشى و اگر ده سال باشد، بهتر است، ليكن اين يك لطفى است كه تو كردی.

در اينجا دو بار كلمه ی قضا استعمال شده است، يكى اينكه موسى(علیه السلام) گفت: ايما الأجلين قضيت فلا عدوان علىّ ( قصص / 28). جاى ديگر هم خداوند استعمال مى‏كند كه فلما قضى موسى الاجل ( قصص / 29) كه اين دو تا قضا با هم فرق مى‏كند، معناى يكى فراغ است و معناى ديگرى اتمام است، فأن اتممت عشراً فمن عندك ( قصص/ 27)، همين طور كلمه ی قضا در واللّه يقضى بالحق ( غافر / 20).

كلمه ی قضا اصطلاحاتى هم دارد كه خودمان هم آنها را استعمال مى‏كنيم، قضاء دِين، گاهى قضاء را در مقابل اداء استعمال مى‏كنيم اداء الصلاة و قضاء الصلاة، اينها معانى مختلفه است كه - ان شاء الله - در جلسه ی بعد عرض مى‏كنيم كه آيا اين معانى به يك معنا برمى‏گردد يا نه؟ مثلاً قضا مثل عين مى‏ماند، عين داراى معانى مختلفه است، قضا هم معانى مختلفه دارد و همينطور تعريف اصطلاحى قضا.

با توجه به اين كه متن بحث، تحرير الوسيله است، ان شاء الله در ضمن اين متن، مطالبى را عرض مى‏كنيم.

برای شنیدن و یا دریافت فایل صوتی این درس به اینجا بروید

برای مطالعه یا دریافت متن در خواننده ی Scribd و آکادمیا اینجا کلیک کنید.

برای مطالعه یا دریافت متن کامل درس به صورت پی دی اف اینجا کلیک کنید.

شما برای مطالعه ی این مطلب نیاز به نرم افزار Adobe Reader دارید.

اگر این نرم افزار را در اختیار ندارید برای نصب آن کلیک کنید.

استاد اغلب نخست به تدریس مباحث و هم زمان به تدوین و تحریر آن می پرداختند و پس از پایان سال تحصیلی به تطبیق نوشته ی خود و تقریرات شاگردان می پرداختند و تجدید نظری نیز احیانا می فرمودند و مطالب را در قالب کتابی از مجموعه ی گران سنگ تفصیل الشریعة مکتوب می نمودند. کتاب القضاء از تفصیل الشریعه ی حضرت استاد قدس سره که حاصل بازنویسی شده ی همین دروس است اینجا قابل مطالعه است: تفصيل الشريعة شرح تحرير الوسيلة القضاء

برای تطبیق درس این جلسه با تحریر نهایی و ویراسته اش در تفصيل الشريعة في شرح تحرير الوسيلة، القضاء والشهادات، كتاب القــضـاء اینجا را بررسی کنید.

برای دریافت کتاب به صورت فایل وورد که المكتبة الشاملة آن را تنظیم نموده است تفصيل الشريعة في شرح تحرير الوسيلة القضاء والشهادات 001.doc